Akademik özgürlük, yükseköğretim kurumlarının ve bireysel akademisyenlerin araştırma sorularını seçme, bulgularını yayımlama, yeni fikirler üretme ve eleştirel düşünceyi ifade etme haklarını ifade eder. Akademik özgürlük; bilimsel ilerleme, yenilikçilik, eleştirel düşünce ve demokratik toplumlar için temel bir yapı taşıdır. Öğretim üyelerinin ve öğrencilerin fikirlerini özgürce tartışabildiği ve sorgulayabildiği ortamlar, ekonomik büyüme ve toplumsal refah için önemli bir potansiyel yaratır. Literatürde akademik özgürlüğün işgücü ve toplam faktör verimliliğinde-TFV artış yarattığı (Berggre&Bjornskov, 2022), ülkelerin inovasyon düzeylerini artırdığı ((Audretsch vd., 2024) konularında pek çok çalışma mevcuttur. Dolayısıyla ve doğal olarak akademik özgürlük düzeyinin yüksek oluşunun ülke inovasyon, işgücü verimliliği ve TFV üzerinde yarattığı pozitif etkinin ekonomik kalkınmayı güçlendirip, refah düzeyini artıracağı açıktır. Bu bakış açısıyla akademik özgürlük düzeyi ülke ekonomileri için büyük önem taşımaktadır.
Akademik özgürlük ölçümünde sıklıkla Akademik Özgürlük Endeksi-AÖE (Academic Freedom Index – AFI) kullanılmaktadır. AÖE araştırma ve öğretme özgürlüğü, akademik değişim ve yayın özgürlüğü, kurumsal özerklik, kampüs bütünlüğü ve akademik-kültürel ifade özgürlüğü gibi beş temel göstergenin birleşimiyle ölçülmektedir ve 179 ülke için hesaplanmaktadır. Endeks 0 ve 1 arasındaki sonuçları listelemekte, 1 akademik özgürlükte en yüksek, ‘0’ ise en düşük seviyeyi ifade etmektedir. Ülkemiz için hesaplanan 2024 AÖZ sonucu 0,12’dir. Dünya ortalaması olan 0,57’nin oldukça altındadır ve 179 ülke arasında 157. Sıradadır. Son 10 yıl için endeksin trend analizi değerlendirildiğinde; Türkiye’nin 2014-2024 yılları arasında ‘Akademik Özgürlük Endeks’ değeri en çok düşen %10’luk dilimde olduğu görülmektedir (Tablo 1).
 
Tablo: 1 Akademik Özgürlük Endeksi 2014-2024 arası En Fazla Düşen %10’luk Dilimdeki Ülkeler
 


Kaynak: Academic Freedom Index Update 2025
 
Endeks verileri, akademik özgürlüğün zayıf olduğu ülkelerde bilimsel üretimin sınırlanabileceğini, fikir çeşitliliğinin azalabileceğini ve uluslararası iş birliklerinin zayıflayabileceğini göstermektedir. Ayrıca akademik özgürlüğün sadece üniversiteler için değil, toplumun demokratikleşmesi ve yenilik kapasitesinin artması için de yaşamsal öneme sahip olduğu aşikardır. Ülkemizin geleceğine doğru yön verebilmek adına YÖK-Yükseköğretim Kurulu ve  politika-yapıcılarının ivedilikle konuyu masaya yatırıp, akademik özgürlük düzeyini yükseltebilmek adına aksiyonlar alması elzemdir.
Doç. Dr. Ebru Gül Yılmaz
İPUAM Müdürü
 
Kaynakça
Audretsch, D. B., Fisch, C., Franzoni, C., Momtaz, P. P., & Vismara, S. (2024). Academic freedom and innovation. PLOS ONE, 19(6), e0304560. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0304560
Berggren, N., & Bjørnskov, C. (2022). Academic freedom, institutions, and productivity. Southern Economic Journal, 88(4), 1313–1342. https://doi.org/10.1002/soej.12561
WDEM (2025).  Academic Freedom Index Update 2025